ΑΡΘΡΑ
Γκάρτζιου-Τάττη Αριάδνη
Ομότιμη Καθηγήτρια Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Περίληψη: Ο Οδυσσεύς επιστρέφοντας στην Ιθάκη, ύστερα από τον μακρόχρονο πόλεμο και την καταστροφή της Τροίας, ήλθε αντιμέτωπος με κοινωνίες και όντα που χαρακτηρίζονται από ποικίλους διατροφικούς κανόνες. Η ποιητική αποτύπωση κοινωνιών αυτών, επιτρέπει την ανάδειξη διαιτολογικών πρακτικών, επιλογών ή απαγορεύσεων που εντέχνως έχουν ενσωματωθεί στον μυθολογικό ιστό και παρέχει τη δυνατότητα να ιχνηλατήσουμε τις κύριες κατηγορίες που αποτυπώνουν τις «οδυσσειακές» ανθρωπολογικές αντιλήψεις περί διατροφής.
Η πρώτη μας διαπίστωση, σχετίζεται με την έμφαση, που προσδίδεται από τον ίδιο τον Οδυσσέα, ως αφηγητή των Απολόγων στη νήσο των Φαιάκων, στις κοινωνίες που διακρίνονται για τις μη «ανθρώπινες» διαιτολογικές συμπεριφορές. Εδώ εντάσσεται η αναφορά στην ανθρωποφαγία των Κυκλώπων και των Λαιστρυγόνων, η έμφαση στην προτίμηση των Λωτοφάγων στους καρπούς των φρούτων, η περιγραφή της νήσου της Κίρκης, όπου κυριαρχεί το κυνήγι των άγριων ζώων, η μεταμόρφωση των εταίρων σε χοίρους και η χρήση μαγικών φίλτρων, πρακτικές από τις οποίες ο ήρωας απομακρύνεται με κάθε δυνατό τρόπο αφού ο κύριος στόχος του είναι η επιστροφή σε κοινωνίες σιτοφάγων ανθρώπων.
Στο ίδιο πλαίσιο ανήκει και η μνεία της επίσκεψής του στον Άδη, όπου οι άγονοι λειμώνες και το συναίσθημα της πείνας και της δίψας λειτουργούν ως τιμωρία των νεκρών, ενώ η περιγραφή του ανοσιουργήματος των εταίρων, που καταβροχθίζουν τα βόδια του Ηλίου, τονίζει τις αντιρρήσεις του Οδυσσέα στην παραβίαση των θυσιαστικών κανόνων εκ μέρους των συντρόφων του. Η σθεναρή στάση του ήρωα στην τήρηση των ανθρωπίνων ορίων αναδεικνύεται και κατά την παραμονή του στη νήσο της Καλυψώς, όπου απέναντι στο δέλεαρ της αθανασίας και των θεϊκών εδεσμάτων (νέκταρ, αμβροσία), υπερισχύει η επιθυμία του να επιστρέψει στον κόσμο της Ιθάκης.
Σε πλήρη αντίθεση με τους πολλαπλούς αυτούς τρόπους ενδιαίτησης παρουσιάζεται ο τελευταίος διατροφικός σταθμός του Οδυσσέα στην Ιθάκη, όπου κυριαρχεί η διασπάθιση και ανάλωση των βιοτικών αποθεμάτων του οίκου, και η παραβίαση εκ μέρους των μνηστήρων των κανόνων της ξενίας και της θυσιαστικής πρακτικής. Η ανάκτηση του οίκου πραγματοποιείται βάσει ενός αριστοτεχνικού σχεδιασμού όπου ο Οδυσσεύς εκκινώντας από το σημείο της έσχατης ένδειας και το καθεστώς του ζητιάνου, κατορθώνει να αναδειχθεί εκ νέου κύριος του οίκου του και των βιοτικών του αγαθών. Η τελική συνάντηση με τον πατέρα του, τον Λαέρτη, και η αναγνώριση ενθύμηση των δένδρων της γενέθλιας γης, επανασυνδέει τον ήρωα με την καθημερινή ζωή της Ιθάκης και την κοινωνία των σιτοφάγων ανθρώπων. Ο κύκλος των γαστριμαργικών περιπλανήσεων, όπου ξεδιπλώνονται όλα τα πιθανά είδη και τρόποι διατροφικής επιβίωσης ποικίλων κοινωνικών ομάδων, ολοκληρώνεται με την οριστική αποκατάσταση του Οδυσσέα στην ανθρώπινή του υπόσταση.
Abstract: In the course of his journey back to Ithaca after the long-lasting war and the destruction of Troy, Odysseus came into contact with societies and creatures exhibiting a diverse array of nutritional patterns. The poetic representation of these societies provides an overview of nutritional practices, choices or prohibitions that have been masterfully incorporated into the mythological web. Although some aspects of the relevant material have attracted the interest of scholars, the issue has not been treated with in a systematic manner. Without attempting a comprehensive evaluation of the phenomenon (such an endeavor would require thorough research), we will trace the main categories depicting the “Homeric” anthropological perception on nutrition.
Our first observation concerns the emphasis that Odysseus himself places (when performing as narrator of Apologoi in Phaeacia) on societies characterized by non-human nutritional habits. In this category, one can include the anthropophagy of the Cyclops and the Laestrygonians, the preference of the Lotuseaters for fruit, and the description of the island of Circe, where the hunting of wild animals, the metamorphosis of Odysseus’ companions into pigs and the use of magic potions prevail. The hero attempts to distance himself as much as possible from these practices, since his main aim is his return to human societies based on grain consumption.
Another similar case could be the narrative of their visit to Hades, where the infertile meadows of the underworld and the feelings of hunger and thirst function as punishments for the dead, whereas the description of the sacrilege of his companions in devouring the cattle of Helios highlights Odysseus’ reservations towards their violation of the rules of sacrifice. His robust and unequivocal insistence on observing human limitations becomes evident during the time he spends on the island of Calypso. There, his desire to return to the world of Ithaca prevails over the lures of immortality and of divine delicacies (nectar, ambrosia). In fact, it is no coincidence that the description of these peculiar nutritional wanderings is related by Odysseus himself, performing as a singer during the Phaeacian symposium, which itself alludes to a kind of Golden age.
Ithaca, as Odysseus’ last nutritional stop, is presented in stark contrast to the plurality of the aforementioned modes of alimentation and living. There, we observe the abuse by the suitors of the subsistence reserves of the oikos through the violation of the principles of proper feasting, xenia, and sacrificial practices. The oikos is reclaimed through a carefully devised plan: Odysseus, starting completely destitute, as a beggar, succeeds in once again becoming master of his oikos and its products and goods. His final meeting with his father, Laertes, and his recognitionby him, once again links Odysseus with the everyday life of Ithaca and the society of grain-consumers. The cycle of nutritional wanderings, which displays a plethora of means, modes and practices of alimentation is completed through the final re-incorporation of Odysseus into his human substance.